Πώς να εκφράζουμε το θυμό μας με λειτουργικό τρόπο

Ο θυμός είναι μία απάντηση σε μια εξωτερική απειλή, σε ζημία ή αδικία ή στη ματαίωση επιθυμιών και στόχων. Τις περισσότερες φορές ενεργοποιείται εξαιτίας ενός συγκεκριμένου γεγονότος ή είναι αποτέλεσμα ύπαρξης ενός βαθύτερου συναισθήματος στο άτομο. Αποτελεί πρόβλημα όταν εκδηλώνεται έντονα, ακατάλληλα και συμβαίνει συχνά.

Ο θυμός περιλαμβάνει μία σειρά από άλλα αρνητικά συναισθήματα, όπως είναι η απογοήτευση, ο φόβος, η ανησυχία, η απελπισία, η αμηχανία, η απαισιοδοξία, η ανασφάλεια, η ζήλεια, η απόρριψη ή η θλίψη. Μπορεί να διαρκέσει μεγάλο χρονικό διάστημα και να διεγείρει σε υψηλό βαθμό το συμπαθητικό σύστημα του ανθρώπου, με αποτέλεσμα την αποδιοργάνωση του οργανισμού. Οδηγεί σε έντονη λεκτική διέγερση και δημιουργεί προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις περισσότερο από κάθε άλλο συναίσθημα.

Κάποιες φορές (αλλά όχι πάντα) μπορεί να οδηγήσει και στην επιθετικότητα. Το θυμωμένο πρόσωπο, που βρίσκει την αιτία του θυμού του σε μια προσωπική πρόθεση στη συμπεριφορά του άλλου ατόμου, σίγουρα βιώνει την απώλεια της αυτοσυγκράτησης και της αντικειμενικής παρατηρητικότητας.

Οι αιτίες του θυμού μπορεί να είναι πάρα πολλές, και παρακάτω θα αναφερθούν οι σημαντικότερες. 1) Απειλή-αυξημένο άγχος για τα φυσικά αγαθά, την ευημερία και την αυτοεκτίμηση του ατόμου. 2) Δυσάρεστα γεγονότα: ματαίωση στόχων, διάψευση προσδοκιών, προκλήσεις. 3) Περιβαλλοντικές συνθήκες: δυσάρεστες π.χ. δυνατοί θόρυβοι και ακραίες θερμοκρασίες προκαλούν αρνητική θυμική κατάσταση, η οποία δραστηριοποιεί αυτόματα σκέψεις, μνήμες και οργανικά αντανακλαστικά, που σχετίζονται με τάσεις συμπλοκής ή φυγής. Οι τάσεις συμπλοκής προκαλούν συναισθήματα θυμού, ενώ οι τάσεις φυγής προκαλούν συναίσθημα φόβου. 4 ) Καταστάσεις: π.χ. κούραση, πείνα, χρήση ουσιών. 5) Οικογενειακό περιβάλλον: δυσκολίες στην επικοινωνία, έκφραση συναισθημάτων, μίμηση προτύπων. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θυμός είναι μία φυσιολογική και αναμενόμενη κατάσταση. Το άτομο πιστεύει ότι κανείς δεν το ακούει παρά μόνο όταν είναι εκνευρισμένο και συνηθίζει να λύνει τα προβλήματά του με αυτόν τον τρόπο. 6) Ηθικά ζητήματα: απάντηση ισχύος και ελέγχου εξαιτίας παραπτωμάτων άλλων. 7) Μία πολύ συχνή αιτία του θυμού είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση και ντροπή, καθώς μέσα από την έκφραση του θυμού, το άτομο προσπαθεί να προστατέψει τον εαυτό του από αυτό το συναίσθημα. 8) Ψυχικός πόνος: το άτομο είναι επικεντρωμένο στις δικές του ανάγκες και δεν έχει χρόνο ή διάθεση για κάτι άλλο. Μέσω του θυμού επίσης, εκτονώνει τον πόνο που νιώθει. 9) Αυταρχισμός-ιδεολογική ακαμψία: τα άτομα αυτά δεν μπορούν να δεχτούν την αλλαγή και έχουν την αντίληψη μέσα τους ότι οι άλλοι με διαφορετικές απόψεις αποτελούν απειλή.

Η εξωτερική έκφραση του θυμού ακολουθείται και από βιολογικές αλλαγές. Το σώμα ετοιμάζεται για επίθεση ή άμυνα. Οι φυσιολογικές ανταποκρίσεις του θυμού περιλαμβάνουν αύξηση των καρδιακών παλμών, προετοιμάζοντας έτσι το άτομο να κινηθεί. Η πίεση αυξάνεται, το αίμα εκτρέπεται προς τα άκρα, προετοιμάζοντας για επίθεση και δημιουργείται σφίξιμο των μυών.

Οι επιπτώσεις μπορεί να είναι τόσο σωματικές όσο και συναισθηματικές. Οι σωματικές επιπτώσεις είναι οι παρακάτω. Το άτομο αυξάνει τη δραστηριότητα του συμπαθητικού συστήματος, με αποτέλεσμα τη σύσπαση των αρτηριών, που μπορεί να οδηγήσει σε υπέρταση και καρδιακά επεισόδια. Η πίεση του αίματος είναι υψηλή. Μπορεί να δημιουργηθούν προβλήματα στην πέψη (έλκος, γαστρίτις), αϋπνίες, πονοκέφαλοι, έκζεμα και άλλα δερματικά προβλήματα, αρθριτικά, χαμηλό ανοσοποιητικό σύστημα (επιρρέπεια στις γρίπες, αδυναμία ανάρρωσης).

Οι συναισθηματικές επιπτώσεις μπορεί να είναι κατάθλιψη, αυξανόμενη ανησυχία, τυρρανική συμπεριφορά (ρατσισμός, σεξισμός), αντικοινωνικές συμπεριφορές, κακές κοινωνικές σχέσεις, μειωμένη αυτο-αντίληψη και αυτο-εκτίμηση.

Παρόλα αυτά, ο θυμός είναι ένα συναίσθημα που μπορεί να γίνει ωφέλιμος από το άτομο εάν εκφραστεί με λειτουργικό τρόπο. Μπορεί να γίνει χρήσιμος, καθώς μας κινητοποιεί να αντιδράσουμε σωστά, ώστε να αποφύγουμε την κυριαρχία και την εκμετάλλευση των άλλων. Ως συναίσθημα βάζει όρια ανάμεσα στις ανθρώπινες σχέσεις και αυξάνει την κινητοποίηση προς δράση. Η έκφραση του θυμού έχει οφέλη, καθώς συμμορφώνει τον άλλο, δημιουργεί αίσθηση υπεροχής του ίδιου και αποφορτίζει συναισθηματικά το άτομο.

Ο θυμός φαίνεται σαν να είναι μία προσπάθεια κυριαρχίας των άλλων, αλλά στην πραγματικότητα είναι μία προσπάθεια κυριαρχίας στον εαυτό. Αυτό που βοηθάει ώστε να γίνει λειτουργικός ο θυμός είναι η μετουσίωσή του μέσα από την παρατήρηση, τη συγκράτηση και την επόμενη δράση. Με αυτό τον τρόπο μαθαίνει το άτομο να διαχειρίζεται επαρκώς τις εντάσεις και τις δυσκολίες.

Το πρώτο στάδιο για την υγιή διαχείριση του θυμού είναι η αυτοπαρατήρηση, δηλαδή να αναγνωρίσει κάποιος ότι πληγώθηκε. Προκειμένου να γίνει αυτό είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσει το θυμό και το βαθμό στον οποίο είναι θυμωμένος. Δεύτερον, χρειάζεται να αναγνωρίσει τα γεγονότα και τις περιστάσεις που οδήγησαν στο θυμό και τρίτον, να αναγνωρίσει πότε ο θυμός είναι σε έντονο βαθμό και πότε όχι, ώστε να ελέγξει το θυμό όταν φτάσει σε υψηλό στάδιο. Αυτό μπορεί να γίνει με το να βαθμολογεί κάθε φορά την ένταση του θυμού από το ένα μέχρι το δέκα, έχοντας το 1 ως κατάσταση ηρεμίας και το 10 ως εκρηκτική απώλεια ελέγχου.

Μετά την αυτοπαρατήρηση ακολουθεί το στάδιο της παύσης, κατά την οποία το άτομο αποσύρεται από την κατάσταση πριν κλιμακωθεί ο θυμός. Μέσα από αυτό το στάδιο χρειάζεται να αναγνωρίσει ότι δεν μπορεί να διαχειριστεί το πρόβλημά του τη δεδομένη στιγμή, αλλά ότι αυτό μπορεί να συμβεί αργότερα. Κατά το στάδιο της παύσης το άτομο μαθαίνει να κατευνάζει τις εντάσεις, να ελέγχει τις σκέψεις του και να σταματάει τον παραλογισμό. Το άτομο χρειάζεται να προσδιορίσει τις αιτίες του θυμού και να επιλύσει το πρόβλημα μέσω της αυτοπαρατήρησης και της τροποποίησης των αρνητικών σκέψεων.

Μετά το στάδιο της παύσης, το άτομο χρειάζεται να προσδιορίσει τις αιτίες του θυμού (π.χ. μία διαφωνία με το αφεντικό) και να σκεφτεί πιθανές λύσεις στο πρόβλημά του.

Ύστερα από αυτό, είναι σημαντικό να παρατηρήσει τις παράλογες σκέψεις και να τις αλλάξει, με το να μάθει να διακρίνει τη διαφορά μεταξύ των γεγονότων και του τρόπου που τα ερμήνευσε. Τα γεγονότα αναφέρονται σε πράξεις, ενώ οι ερμηνείες σε πεποιθήσεις, απόψεις και αξιολογήσεις του ατόμου. Στόχος αυτής της διαδικασίας είναι η αναγνώριση και τροποποίηση των δυσλειτουργικών σκέψεων και συμπεριφορών και των γνωσιακών κατασκευών που τις προκαλούν. Οι δυσλειτουργικές σκέψεις συχνά περιλαμβάνουν μία αρνητική προκατάληψη, καθώς τα άτομα πιστεύουν ότι τα γεγονότα και τα άτομα είναι απειλητικά προς αυτά. Ακόμη, εκφράζουν χαμηλή αντοχή στη ματαίωση και μη ρεαλιστικές προσδοκίες.

Οι σκέψεις που μπορεί να διατηρήσουν το θυμό, μπορεί να ποικίλουν. Συχνά τα άτομα μεγεθύνουν το πρόβλημα, έχουν καταδικαστικές σκέψεις με στόχο τη μεγαλύτερη αποδοχή των άλλων, σκέψεις καχυποψίας, με το να αποδίδουν τη συμπεριφορά των άλλων σε εχθρικά κίνητρα, σκέψεις δικαίωσης (ότι είναι φυσιολογικό να νιώθουν θυμό), σκέψεις αδικίας (τα άτομα θυμώνουν όταν πιστεύουν ότι δικαιούνται καλύτερη μεταχείριση).

Έπειτα, είναι σημαντικό το άτομο να αναγνωρίσει τις συμπεριφορές εκείνες που διατηρούν το θυμό που νιώθει και να προσπαθήσει να τις αλλάξει. Τέτοιου είδους συμπεριφορές μπορεί να είναι 1)ο έλεγχος και η εξουσία, δηλαδή το άτομο έχει μία δυναμική παρουσία, 2)παραχώρηση αρμοδιοτήτων: ο θυμώδης δεν αναλαμβάνει τις ευθύνες των πράξεών του και θεωρεί ότι φταίνε οι άλλοι, 3)περιοριστικές ικανότητες επικοινωνίας λόγω συναισθηματικής φόρτισης, 4)αμυντική στάση απέναντι στους ανθρώπους, 5)συνήθεια: ο θυμός θεωρείται από το άτομο φυσιολογικός, οικείος, κομμάτι τη καθημερινότητάς του, 6)έκρηξη οργής: αποφόρτιση, ένταση.

Μέσα από την αυτοπαρατήρηση και διόρθωση των παράλογων σκέψεων και συμπεριφορών, το άτομο πρέπει να μάθει να διεκδικεί τα δικαιώματά του και να επικοινωνεί με τους γύρω του μέσω του διαλόγου. Ο διάλογος θα το βοηθήσει τελικά στο να βρίσκει πιο αποτελεσματικές λύσεις, από το να έχει συνεχείς εκρήξεις θυμού. Είναι σημαντικό να μάθει να εκφράζει τις επιθυμίες του και να τις επικοινωνεί με τους άλλους.

Ακόμη, είναι σημαντικό το άτομο να μάθει να κατευνάζει την έντασή του και να χαλαρώνει, με το να κάνει κάτι δημιουργικό, όπως το να αθλείται.

Ο έλεγχος του συναισθήματος πρέπει να γίνεται άμεσα, ώστε να εκφραστεί με λειτουργικό τρόπο. Ακόμη, είναι σημαντικό το άτομο να δίνει ειλικρινείς απαντήσεις στον εαυτό του όσον αφορά το βαθμό εμφάνισης του θυμού και να επικεντρωθεί πάνω στο θέμα που το απασχολεί και όχι σε κάτι άσχετο. Αυτό χρειάζεται να γίνεται κατ' επανάληψη, ώστε να εκπαιδευτεί σε αυτό. Επιπλέον, είναι σημαντικό να έχει μία δημιουργικά ανοιχτή σκέψη, και μετά την έκφραση του θυμού να έχει διάθεση να συγχωρήσει, ακούγοντας τις απόψεις των άλλων χωρίς εχθρότητα και προκαταλήψεις και να σβήσει το παρελθόν.

Επιμέλεια κειμένου: Γεωργία Ρανούτσου

Ψυχολόγος-Κοινωνιολόγος